Sakarya Üniversitesi Osmanlı AraÅŸtırmaları Merkezi tarafından “MekaniÄŸi Sanatla Büyüleyen Bir Dahi: Cezeri ve OlaÄŸanüstü Makineleri” baÅŸlıklı bir konferans düzenlendi.
‘2019 Prof. Dr. Fuat Sezgin Yılı’ etkinlikleri kapsamında SAÜ Kültür ve Kongre Merkezinde gerçekleÅŸtirilen etkinliÄŸe, Ä°stanbul Cezeri Müzesi Küratörü Mehmed Ali Çalışkan konuÅŸmacı olarak katıldı. Etkinlik, zamanı aÅŸan fikirleri, bakış açısı ve felsefesiyle modern mekaniÄŸin ustası kabul edilen, Artuklu Sarayı’nın 26 yıl baÅŸmühendisliÄŸini yapmış Ä°bni Rezzaz El Cezeri’nin olaÄŸanüstü makinelerini anlatan kısa film gösterimi ile baÅŸladı.
“Kendisinden sonra gelenlere ilham kaynağı oldu”
Cezeri’nin 13’üncü yüzyılın büyük mühendisi olarak evrensel bilim tarihinin görkemli dehalarından birisi olduÄŸunu söyleyen Ali Çalışkan, “Birikimi, icatları, bakış açısı ve mühendislik felsefesi itibariyle unutulmaz bir bilim insanı olan Cezeri, 50’den fazla makine ve aracın teknolojik tasarımlarını yapmış ve bu makineleri teorik planlamada bırakmayıp üretmiÅŸ ve çalıştırmıştır” dedi. Cezeri’nin bilimsel ve pratik mirasının 21’inci yüzyıl dünyası için hala güncel ve ilgi çekici olduÄŸunu dile getiren Çalışkan, özellikle zaman kullanma ve yönetme biçimine odaklanmış makineleri ile kendisinden sonraki birçok doÄŸulu ve batılı mekanisyene ilham veren bir mucit olduÄŸunu kaydetti.
“Hiyel geleneÄŸinin güçlü temsilcisi”
Cezere’nin Diyarbakır (Amid) yöresinde Artuklular döneminde 1200 yılı dolaylarında yaÅŸamış bir mühendis olduÄŸunu söyleyen Çalışkan, ÅŸöyle devam etti:
“Artuklu Sarayı’nda 1181-1206 yılları arasında kesintisiz 25 yıl saray mühendisi görevini sürdüren Cezeri, Helenistik dönemde Pnömatik, Ä°slam Medeniyetinin geliÅŸmiÅŸ döneminde ise Hiyel olarak bilinen bir geleneÄŸin güçlü bir temsilcisidir. Günümüzde Cezeri, tüm Orta ÇaÄŸ’ın en önemli mühendisi olarak kabul edilmektedir. Makinelerinin önemli bir kısmını, kısaca ‘Kitab-ül Hiyel’ olarak bilinen, ama asıl adı El-Cami Beyne’l-Ä°lm Ve’l-Amel En-Nafi Fi EÅŸ-Şınaa Ti’l-Hiyel adlı eserinde, Artuklu hükümdarı Nasireddin Mahmud’un isteÄŸi üzerine toplamıştır. Kitabın tam ismi ‘Mekanik Biliminde Bilgi ve Uygulamanın BaÄŸdaÅŸtırılması’ olarak çevrilebilir. Kitabını 1206 yılında yazdığı bilinse de Cezeri’nin ölüm ve doÄŸum tarihleri hakkında elimizde kesin bir bilgi yoktur. Diyarbakır yöresinde yaÅŸamış olan Cezeri, Fırat ve Dicle arasında bulunan bölgeye el-Cezire (ada) dendiÄŸi için El Cezeri lakabını kullanmıştır.”
“Çok sayıda alet yaparak öncü oldu”
KonuÅŸmasının devamında Cezeri’nin söz konusu kitabının en eski tarihli nüshasını örnek gösteren Çalışkan, kitabın 1206 yılında veya daha öncesinde tamamlanmış olabileceÄŸini söyledi. Çalışkan, “Kitapta su saatleri, mum saatleri, ziyafetlerde kullanılan kaplar ve ibrikler, el yıkama ve abdest alma aparatları, kan almada kullanılan ölçme aletleri ve otomatik müzik düzenekleri anlatılıyor. Bunun yanında çeÅŸitli robotlar, zamanın tarım devriminde çok etkili olan su terfi araçları, su pompalarını çalıştıran makineler, fıskiyeler, sürekli kaval sesi çıkaran tertibatlar ile baÅŸka çeÅŸitli aletler ve metal döküm tekniÄŸinden bahsediliyor” dedi.
“Avrupalılardan sonra Ä°slam dünyası tanıdı”
Cezeri’nin ilk önce Avrupalılar tarafından tanındığını, daha sonra Türkiye’de de bilinmeye baÅŸlandığını anlatan Çalışkan, Cezeri’nin eserini ilk tanıtan kiÅŸinin Alman fizikçi ve bilim tarihçisi Prof. Eilhard Wiedemann olduÄŸunu söyledi. Çalışkan, “Wiedemann, geçen yüzyılın başında yardımcısı mühendis F. Hauser ile birlikte, Ä°slam bilim tarihinin birçok konusunda olduÄŸu gibi, bu kitaptaki araç ve makineler hakkında da çok sayıda makale yazmıştır. Wiedemann, araçları bazı teknik resimler çizerek de anlatmıştır. PeÅŸinden Carra de Vaux, Les Peunseur de L’Ä°slam isimli kitabında bu eserden övgüyle bahsetmiÅŸtir. Bunları baÅŸka Batılı bilginler de takip etmiÅŸtir. Böylece Cezeri’nin sibernetik biliminin kurucusu ve robot yapan ilk bilgin olduÄŸu, eserinin Rönesans öncesi Orta ÇaÄŸ’dan günümüze intikal edebilen en önemli mühendislik kitabı, teknoloji ve otomasyon tarihinde bir dönüm noktası olduÄŸu, hem Batılılarca hem de Ä°slam dünyasınca anlaşılmıştır” ifadelerini kullandı.
“Cezeri Sergisi tarihte bir ilk olma özelliÄŸi taşıyor”
Ä°stanbul’da 31 Mart – 29 Nisan tarihleri arasında düzenlenen “Cezeri’nin OlaÄŸanüstü Makineleri” adlı sergide Cezeri’nin tasarımlarının sergileneceÄŸini belirten Çalışkan, sergide yer alan ürünlerin Cezeri’nin kendi kitabı Kitab-ül Hiyel’deki tarife uygun ve çalışır vaziyette üretildiÄŸini söyledi. Çalışkan, Cezeri’nin makinelerinin yer aldığı serginin bilim tarihi arkeolojisi sayılabilecek yapısıyla dünyada bir ilk olma özelliÄŸi taşıdığını da sözlerine ekledi.
Konferans, konuÅŸmacı Mehmed Ali Çalışkan’a hediye takdiminin ardından sona erdi.
28-03-2019 / Bahadır Ulukaya
